Joost van den Vondel en de Gijsbrecht van Aemstel

Gijsbrecht van Aemstel is een legendarische personage en de hoofdpersoon in een van de belangrijkste toneelstukken uit de Nederlandse literatuur. Het verhaal van deze dappere ridder en de ondergang van middeleeuws Amsterdam is een intrigerend onderdeel van de Nederlandse cultuurgeschiedenis.

Joost van den Vondel (1587-1679) baseerde het personage Gijsbrecht van Aemstel op een historische figuur die vooral bekend werd door Vondels toneelstuk. Dit toneelstuk behoort tot de hoogtepunten van de Nederlandse literatuur.

Porttret van Joost van den Vondel geschilder door Philips Koninck in 1674

Wie is Gijsbrecht van Aemstel?
In de literatuur is Gijsbrecht een edelman en ridder uit Amsterdam, die in het toneelstuk de hoofdrol speelt tijdens de belegering van de stad door vijandige troepen rond het jaar 1300. Hoewel het personage mogelijk gebaseerd is op een echte historische familie, de Van Aemstels waren een invloedrijke familie in de regio, is het verhaal van Vondel grotendeels verzonnen en sterk geromantiseerd.

Waar gaat het toneelstuk over?
Het is het verhaal van een tragische held in belegerd Amsterdam. In Vondels toneelstuk verdedigt Gijsbrecht van Aemstel (1637) zijn geliefde stad Amsterdam tegen vijandige troepen. Ondanks zijn moedige inzet en trouw, wordt hij uiteindelijk verraden. Het toneelstuk eindigt met de verwoesting van Amsterdam waardoor Gijsbrecht moet vluchten.

Leuk weetje: Het toneelstuk werd eeuwenlang op Nieuwjaarsdag opgevoerd in Amsterdam en Den Haag , tot midden 20e eeuw.

Tegeltableau in de Stadsschouwburg in Amsterdam voorstellende een scene uit het toneelstuk 'Gijsbrecht van Aemstel'

Verhaal gebaseerd op geschiedenis en legende
Hoewel er in de middeleeuwen daadwerkelijk een adellijke familie Van Aemstel bestond, Is het verhaal grotendeels verzonnen. Joost van den Vondel gebruikte historische feiten, maar geeft er een literaire en symbolische draai aan.

De Gijsbrecht in het kort: het stuk speelt in de Middeleeuwen vertelt over de ondergang van Amsterdam. De stad is belegerd, wordt geplunderd, platgebrand en van de aardbodem weggevaagd.

Alles wordt kapotgemaakt. Niets is heilig nonnen die verkracht worden en de bisschop op het altaar afgeslacht. Het toneelstuk eindigt met deze zin: Vaer wel, mijn Aemsterland: verwacht een andren heer.

Vondel de Nederlandse Shakespeare
Gijsbrecht van Aemstel wordt beschouwd als een van de hoogtepunten van de literatuur in Gouden Eeuw. Het stuk behandelt universele thema’s als eer, verraad, loyaliteit en de strijd tussen goed en kwaad.

Joost van den Vondel wordt vaak de "Nederlandse Shakespeare"genoemd vanwege zijn indrukwekkende bijdragen aan de Nederlandse literatuur. De Gijsbrecht is zijn bekendste en meest opgevoerde werk.

Beroemde strofen of reien uit de Gijsbrecht

Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen leste
Erbarremt over my en myn benauwde veste,
En arme burgery, en op myn volcx gebed,
En dagelix geschrey de bange stad ontzet.

Waer werd oprechter trouw
dan tusschen man en vrouw
Ter weereld oit gevonden?
Twee zielen gloende aen een gesmeed,
Of vast geschakelt en verbonden
In lief en leedt

De beroemdste passage uit de proloog van Gijsbrecht van Aemstel is vooral bekend vanwege de profetische woorden over de toekomst van Amsterdam:

En ’t zal de tijd verjaren
Dat menig hert hier an komt varen,
Om koop en voordeel, met gevaer
Door storm en stortvloed, donder, bliksem, regen,
En ’s werelds woedend’ onweder tegens.

Hier voorspelt Vondel dat Amsterdam zal uitgroeien tot een wereldstad, waar mensen vanuit alle windstreken naartoe zullen komen voor handel en kansen, ondanks politieke onrust.