Joden in Amsterdam

Waarom heet Amsterdam ook Mokum? Waar komt die naam vandaan en wat betekent het? Mokum is een heel toepasselijke naam voor Amsterdam, want het betekent stad. Voor de Tweede Wereldoorlog woonden veel Joden in de buurt rond de Jodenbreestraat, het Waterlooplein en de Nieuwmarkt. Bekende gebouwen in de Jodenbuurt zijn Gassan Diamonds, de Hollandsche schouwburg, gebouw Plancius, het Joods Historisch Museum, de Uilenburgsynagoge en de Portugees-Israëlietische Synagoge.

Portugese synagoge in Amsterdam

Mokum
Mokum is Jiddisch voor plaats of stad. Deze naam, Mokum, past goed bij Amsterdam want al sinds de zestiende eeuw waren Joden zeer welkom in deze stad. Toch was het leven hier voor Joden niet altijd even gemakkelijk. Om te beginnen moesten ze hun staatsburgerschap kopen, ook mochten ze niet trouwen buiten hun eigen kring. Gemengde huwelijken werden in het protestantse Amsterdam niet erkend. Godsdienstvrijheid was er niet. De Reformatie dwong Joden, maar ook katholieken hun godsdienst in het geheim te belijden.

Toestroom van Joden
Europa zag in de zestiende eeuw een toestroom van Sefardische Joden; vluchtelingen uit Spanje, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De zeventiende eeuw bracht een stroom Asjkenazische Joden uit Duitsland en Polen. In tegenstelling tot veel andere steden in Europa, waren er geen ghetto's in Amsterdam. De meeste nieuwkomers gingen wonen in de buurt van het Waterlooplein en later op en rond de Nieuwmarkt. De twee groepen mengden niet en hadden aparte synagogen voor hun erediensten.

De gilden
De Joden in Amsterdam werden niet vervolgd vanwege hun religie, toch was hun leven niet altijd even gemakkelijk. Handelsgilden hadden het economisch verkeer in handen en Joden mochten zich niet aansluiten. De Sefardische Joden hadden geluk, omdat zij diamantslijpers waren en diamantslijpers hadden geen gilde. Dit verklaart waarom Amsterdam tot op de dag van vandaag een diamantcentrum is. Andere Joden werkten in de financiële of medische sector of in de kledingindustrie. Geen van deze bedrijfstakken had een gilde. Maar het hebben van een goede baan was eerder uitzondering dan regel. De meeste immigranten moesten hard werken voor weinig geld en maar zien hoe ze de touwtjes aan elkaar knoopten.

Betere tijden
Discriminerende beperkingen werden afgeschaft onder Napoleon toen Nederland een vazalstaat was van Frankrijk. Joden, katholieken en protestanten leefden in vrede met elkaar tot het begin van de Tweede Wereldoorlog. In 1940 woonden er ongeveer 130.000 Joden in Amsterdam. De meesten van hen werden op transport gezet naar concentratiekampen, zoals Auschwitz, Bergen-Belsen of Sobibor. Op 9 oktober 1942 schrijft Anne Frank in haar dagboek: 'De Engelse radio spreekt van vergassing, misschien is dat wel de vlugste sterfmethode'. Slechts 5.500 Joden overleefden de vernietingskampen. Nu, wonen er zo'n 20.000 Joden in Amsterdam, veel van hen in Buitenveldert.

Joods erfgoed
De Bijenkorf op de Dam, de Bonneterie in de Kalverstraat en Metz aan de Keizersgracht hebben alledrie een Joodse achtergrond. Alleen de Bijenkorf bestaat nog. Van de Bonneterie en Metz zijn slechts de panden over. Ook Pathé Tuschinski, de Diamantbeurs en Gassan Diamonds getuigen van Joods Amsterdam.

Drie Joodse Musea in Amsterdam
1. Het Joods Historische Museum vertelt aan de hand van kunstvoorwerpen over de geschiedenis, de cultuur en de religie van de Joden in Amsterdam.
2. Het Anne Frankhuis of het Achterhuis, het huis aan de Prinsengracht waar de familie Frank twee jaar onderdook en waar Anne haar dagboek schreef.
3. Portugese Synagoge, Europa's grootste synagoge, stamt uit de zeventiende eeuw en is het gebedshuis van de Sefardische Joden. Tentoongesteld zijn ceremoniële objecten die gebruikt worden tijdens de eredienst.

Lees ook: Joden in Praag

foto Olve Utne